Dziś przypada rocznica tragicznych wydarzeń związanych z likwidacją getta w Otwocku, która miała miejsce 19 sierpnia 1942 roku. To bolesne wspomnienie jednego z najczarniejszych rozdziałów w historii miasta i losów jego żydowskiej społeczności, która przez stulecia była integralną częścią Otwocka. W ramach upamiętnienia tych wydarzeń, warto przypomnieć sobie historię Żydów w Otwocku, okres międzywojenny, stworzenie getta oraz tragiczne wydarzenia, które doprowadziły do jego likwidacji.
Historia Żydów w Otwocku do II wojny światowej
Otwock był na przełomie XIX i XX wieku znany jako uzdrowisko, które przyciągało zamożnych mieszkańców stolicy, a także innych miast. Już w połowie XIX wieku w Otwocku osiedlali się pierwsi Żydzi, głównie przybywający z Warszawy, doceniający zdrowy klimat oraz możliwość budowania domów letniskowych i willi. W tym okresie Otwock zaczął się rozwijać jako miejscowość wypoczynkowa, a żydowska społeczność stała się integralną częścią tego dynamicznego rozwoju.
W okresie międzywojennym, Otwock wyrósł na jedno z najważniejszych centrów życia żydowskiego w Polsce. Społeczność żydowska w latach 30. XX wieku stanowiła ponad połowę mieszkańców miasta, osiągając liczbę około 7-8 tysięcy osób. Żydzi w Otwocku zajmowali się głównie handlem, rzemiosłem oraz prowadzeniem pensjonatów i sanatoriów. W mieście działały także liczne synagogi, z których najważniejszą była Wielka Synagoga, będąca centrum życia religijnego.
Otwock był również istotnym ośrodkiem edukacji żydowskiej – działały tutaj szkoły religijne i świeckie, a także organizacje młodzieżowe, w tym zarówno syjonistyczne, jak i związane z Bundem. Miasto tętniło życiem kulturalnym, a żydowska społeczność była silnie związana z resztą mieszkańców Otwocka.
Okupacja niemiecka i utworzenie getta
Po wybuchu II wojny światowej i szybkim zajęciu Otwocka przez wojska niemieckie, życie żydowskich mieszkańców miasta zmieniło się diametralnie. Już od pierwszych dni okupacji, Żydzi byli poddawani różnorodnym represjom – wprowadzono ograniczenia w poruszaniu się, zmuszono ich do noszenia opasek z Gwiazdą Dawida, a także systematycznie konfiskowano ich mienie.
W grudniu 1940 roku, Niemcy utworzyli w Otwocku getto, do którego przymusowo przesiedlono wszystkich Żydów z miasta oraz z okolicznych miejscowości. Choć getto nie było fizycznie ogrodzone murem, jak w innych miastach, jego granice były jasno wyznaczone, a Żydzi zmuszeni byli do zamieszkania w skrajnie trudnych warunkach. Obszar getta obejmował centralną część miasta, w tym ulicę Kościuszki oraz sąsiadujące z nią tereny. Na niewielkim obszarze zamieszkało około 12 tysięcy Żydów, co prowadziło do dramatycznego przeludnienia.
Warunki życia w getcie były katastrofalne. Brak żywności, lekarstw i podstawowych środków do życia, a także skrajne przeludnienie, sprawiały, że życie w getcie stało się walką o przetrwanie. Epidemie chorób, zwłaszcza tyfusu, były powszechne. Niemcy systematycznie przeprowadzali akcje pacyfikacyjne, aresztując i mordując Żydów pod różnymi pretekstami.
Pomimo tych warunków, mieszkańcy getta starali się prowadzić normalne życie. Działały tajne szkoły, organizacje młodzieżowe, a także podziemie, które przygotowywało się na ewentualny opór wobec Niemców.
Organizacja getta w Otwocku
Getto w Otwocku było zarządzane przez Judenrat, czyli Żydowską Radę Starszych, którą Niemcy zmusili do współpracy. Judenrat był odpowiedzialny za codzienne zarządzanie gettem, co obejmowało m.in. dystrybucję żywności, organizację pracy przymusowej oraz sporządzanie list osób przeznaczonych do deportacji. Członkowie Judenratu, choć formalnie pełnili funkcje administracyjne, stawali przed niezwykle trudnymi wyborami, często zmuszani byli do współpracy pod groźbą śmierci.
Jedną z najbardziej znanych postaci związanych z Judenratem w Otwocku był Calek Perechodnik, członek Żydowskiej Służby Porządkowej. Perechodnik, który z wykształcenia był inżynierem rolnictwa, po wojnie spisał swoje wspomnienia z tego okresu w książce „Czy ja jestem mordercą?”. Jego pamiętnik jest jednym z najbardziej wstrząsających świadectw życia w getcie, opisującym zarówno codzienne życie, jak i moralne dylematy, z jakimi musieli się zmierzyć członkowie Judenratu oraz żydowskiej policji.
W getcie znajdowało się również wiele innych znanych postaci, w tym rabini, nauczyciele i działacze społeczni. Wszyscy oni starali się w miarę możliwości organizować życie religijne, kulturalne i edukacyjne, pomimo wszechobecnego strachu i zagrożenia.
Życie w getcie – świadectwa literackie
Życie w getcie otwockim zostało szczegółowo opisane w wielu kluczowych dziełach literackich, które stały się bezcennymi świadectwami tamtych czasów.
“Czy ja jestem mordercą?” Calek Perechodnik
W swojej książce „Czy ja jestem mordercą?”, Calek Perechodnik opisuje życie codzienne w getcie, swoją służbę jako członek Żydowskiej Służby Porządkowej oraz tragiczne wydarzenia związane z likwidacją getta w sierpniu 1942 roku. Perechodnik relacjonuje, jak pod groźbą śmierci musiał współpracować z Niemcami, co doprowadziło do deportacji jego żony i córki do Treblinki, gdzie zostały zamordowane. Pamiętnik Perechodnika to wstrząsający dokument, ukazujący nie tylko realia okupacji, ale także moralne dylematy, przed którymi stanęli Żydzi zmuszeni do współpracy z okupantami.
“Pasierb znad Wisły” Symcha Symchowicz
Symcha Symchowicz w swojej książce „Pasierb znad Wisły” opisuje życie żydowskiej społeczności w Otwocku przed wybuchem II wojny światowej. Chociaż nie skupia się bezpośrednio na okresie okupacji i życia w getcie, jego relacja jest niezwykle wartościowa, ponieważ przedstawia tło społeczno-kulturowe, które uległo zagładzie podczas wojny. Symchowicz opowiada o codziennym życiu Żydów w Otwocku, ich tradycjach, religii, edukacji oraz działalności społecznej, ukazując, jak bogate i różnorodne było życie tej społeczności przed katastrofą wojny.
Likwidacja Getta w Otwocku
19 sierpnia 1942 roku rozpoczęła się likwidacja getta w Otwocku, będąca częścią operacji Reinhard, której celem była całkowita eksterminacja Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Niemcy, wspierani przez oddziały ukraińskie, przystąpili do brutalnej akcji, podczas której około 7-8 tysięcy Żydów zostało deportowanych do obozu zagłady w Treblince. Deportacja była prowadzona w sposób wyjątkowo brutalny – setki osób, zwłaszcza starszych, chorych i dzieci, które nie mogły dotrzeć na stację kolejową, zostały zastrzelone na miejscu.
W trakcie likwidacji getta doszło do prób oporu ze strony niektórych mieszkańców. Członkowie podziemia żydowskiego podjęli desperacką próbę walki z Niemcami, jednak ich działania nie mogły zakończyć się sukcesem wobec przeważającej siły wroga. Większość bojowników zginęła w walce lub została schwytana i rozstrzelana.
Po zakończeniu akcji likwidacyjnej getto w Otwocku przestało istnieć. Nielicznym Żydom udało się uniknąć deportacji, ukrywając się w lasach otwockich lub znajdując schronienie u polskich sąsiadów. Jednak większość mieszkańców getta, w tym kobiety, dzieci i starcy, zginęła w komorach gazowych Treblinki.
Powojenne losy Żydów z Otwocka
Po wojnie, nieliczni ocalali Żydzi wrócili do Otwocka. Większość z nich zdecydowała się jednak na emigrację – do Palestyny, Stanów Zjednoczonych czy innych krajów, gdzie mogli zacząć nowe życie z dala od tragicznych wspomnień. Społeczność żydowska w Otwocku nigdy się już nie odrodziła – miasto, które przed wojną tętniło żydowskim życiem, stało się niemym świadkiem Zagłady.
Współczesne inicjatywy mające na celu upamiętnienie żydowskiej społeczności Otwocka obejmują tablice pamiątkowe, uroczystości rocznicowe oraz działania edukacyjne, mające na celu zachowanie pamięci o ofiarach Holocaustu. Dzięki literackim świadectwom, takim jak „Czy ja jestem mordercą?”, “Spowiedź” Calka Perechodnika i „Pasierb znad Wisły” Symchy Symchowicza, historia Żydów z Otwocka nie zostanie zapomniana.
Historia żydowskiej społeczności w Otwocku, od jej początków w XIX wieku, poprzez tragiczne wydarzenia II wojny światowej, aż po powojenne losy, jest bolesnym przypomnieniem o Zagładzie, która dotknęła miliony Żydów w Europie. Getto w Otwocku, jego organizacja, a następnie brutalna likwidacja w 1942 roku, to jedna z wielu tragicznych historii tamtego okresu. Dzięki świadectwom osób takich jak Calek Perechodnik, Symcha Symchowicz i wielu innym autorom czy kronikarzom, możemy lepiej zrozumieć złożoność tamtych wydarzeń i uczcić pamięć tych, którzy zginęli w Otwocku i innych miejscach zagłady.
Pamięć o tej społeczności jest dziś pielęgnowana, a ich historie, zapisane w literaturze i wspomnieniach, pozostają żywym świadectwem tragicznych losów Żydów w Polsce podczas II wojny światowej.
Foto: Żydowski Instytut Historyczny, Żydzi otwoccy – HiStory, Karolina Balińska
