Reaktor MARIA, znajdujący się w Świerku k. Warszawy, to jedyny w Polsce badawczy reaktor jądrowy i jeden z nielicznych tego typu obiektów na świecie. Od momentu swojego pierwszego uruchomienia 18 grudnia 1974 roku, odgrywa kluczową rolę w nauce, medycynie i przemyśle. Jego głównym zadaniem nie jest produkcja energii elektrycznej, lecz neutronów, które umożliwiają wytwarzanie radioizotopów wykorzystywanych w diagnostyce i terapii nowotworów oraz w tworzeniu innowacyjnych materiałów dla przemysłu. Jednocześnie reaktor służy jako centrum badań podstawowych i stosowanych, a także miejsce szkolenia specjalistów z branży jądrowej i ochrony radiologicznej.
Pomimo swojej unikalności i znaczenia, reaktor MARIA boryka się z poważnymi problemami finansowymi. Jak podkreśla dyrektor Narodowego Centrum Badań Jądrowych (NCBJ), prof. Krzysztof Kurek, reaktor ten jest prawdopodobnie jedynym na świecie, który nie ma zapewnionego stabilnego finansowania. Budżet NCBJ, wynoszący rocznie około 470 mln zł, pochodzi głównie z projektów krajowych i europejskich oraz działalności komercyjnej, przy czym tylko 40 mln zł to subwencja wynikająca z jakości naukowej instytutu. Tymczasem koszty utrzymania samego reaktora sięgają również 40 mln zł rocznie.
Zegar tyka
Utrzymanie reaktora to skomplikowany i kosztowny proces. Obejmuje ono wynagrodzenia operatorów, ochronę fizyczną, utrzymanie infrastruktury technicznej, dostawy mediów, energię elektryczną oraz paliwo jądrowe. Aby pokryć te wydatki, NCBJ musi sięgać po różne źródła finansowania. Około jednej trzeciej kosztów pokrywana jest z działalności komercyjnej, takiej jak naświetlania czy produkcja radioizotopów. Kolejne 30% pochodzi z grantów, zaś pozostałą część budżetu reaktora uzupełniają dotacje celowe, takie jak tzw. SPUB (Specjalny Projekt Urządzenie Badawcze), przyznawane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W tym roku decyzja o przyznaniu dotacji w wysokości 21,2 mln zł na rok 2024 zapadła dopiero w grudniu, co znacząco utrudnia planowanie działań.
Może Cię zainteresować:
50-lecie reaktora MARIA
Próby rozszczepienia problemów
W 2023 roku NCBJ otrzymał dodatkowe środki na modernizację reaktora w ramach Krajowego Planu Odbudowy (KPO), w tym 19,8 mln zł na projekt „MNL Maria Neutron Laboratory”. Pomimo tych inwestycji, które koncentrują się na przyszłościowych projektach, bieżące koszty eksploatacyjne pozostają problemem. Wciąż brakuje systemowego rozwiązania zapewniającego stabilność finansową dla tak kluczowej jednostki badawczej.
Resort nauki podejmuje kroki w celu wypracowania trwałego mechanizmu finansowania projektów długofalowych, angażując w rozmowy Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Przemysłu. Jak jednak zauważa prof. Kurek, przeniesienie odpowiedzialności za finansowanie infrastruktury na Ministerstwo Przemysłu może rodzić ryzyko ograniczenia inwestycji w badania naukowe niezwiązane bezpośrednio z przemysłem.
MARIA: Symbol wyzwań
Reaktor MARIA jest nie tylko symbolem polskiej nauki, ale także przykładem multidyscyplinarnego ośrodka badawczego, który funkcjonuje na styku wielu dziedzin – od nauk podstawowych, przez medycynę, po technologie przemysłowe. Niestety, brak stabilnego finansowania i skomplikowany system zarządzania finansami stawia pod znakiem zapytania możliwość dalszego rozwoju tego wyjątkowego obiektu.
Zapewnienie stabilności finansowej reaktora MARIA powinno być priorytetem zarówno dla władz naukowych, jak i przemysłowych. Tylko w ten sposób Polska może w pełni wykorzystać potencjał tego unikalnego obiektu, który od 50 lat służy społeczeństwu, nauce i gospodarce.
