1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Warszawa, jako stolica i serce państwa, była kluczowym celem niemieckiego ataku. Jednak zanim doszło do wybuchu wojny, zarówno Warszawa, jak i okoliczne miasta, przygotowywały się na nieuchronne. Mieszkańcy, administracja oraz wojsko podejmowali różnorodne działania, mające na celu zabezpieczenie stolicy i ochronę ludności przed nadciągającą katastrofą. Te przygotowania, w obliczu zagrożenia, stanowiły dramatyczny wstęp do jednej z najczarniejszych kart w historii Polski.
Atmosfera niepewności i mobilizacja społeczeństwa
Lata poprzedzające wybuch wojny były pełne napięcia. Już od początku lat trzydziestych, po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w Niemczech, sytuacja polityczna w Europie stawała się coraz bardziej napięta. Polska, sąsiadując z Niemcami, zdawała sobie sprawę z rosnącego zagrożenia. Niemiecka agresja wobec Austrii i Czechosłowacji wzmocniła przekonanie, że Polska może być kolejnym celem.
W Warszawie i okolicznych miejscowościach odczuwano atmosferę niepewności. Ludzie zdawali sobie sprawę, że wojna jest coraz bardziej prawdopodobna, choć nikt nie mógł przewidzieć, kiedy dokładnie nastąpi atak. W stolicy działały różnorodne organizacje, które prowadziły kampanie informacyjne, przygotowujące społeczeństwo na możliwy konflikt. Zorganizowano kursy pierwszej pomocy, szkolenia z zakresu ochrony przeciwlotniczej, a także zajęcia z przetrwania w warunkach wojennych. W szkołach i urzędach rozprowadzano instrukcje dotyczące postępowania w przypadku nalotów.
Modernizacja armii i budowa infrastruktury obronnej
Jednym z najważniejszych aspektów przygotowań do wojny była modernizacja polskiej armii oraz budowa infrastruktury obronnej wokół stolicy. W latach trzydziestych XX wieku Polska zaczęła intensywnie modernizować swoje siły zbrojne. W Warszawie, będącej siedzibą głównego sztabu, prowadzono intensywne prace nad wzmocnieniem obrony przeciwlotniczej. Zainwestowano w rozwój przemysłu zbrojeniowego oraz zakup nowoczesnego uzbrojenia, w tym samolotów i artylerii przeciwlotniczej.
Maria Kowalska z Józefowa wspomina: „Pierwsze dni wojny były pełne chaosu i niepewności. Kiedy pojawiły się pierwsze bomby, uciekaliśmy do lasów, starając się znaleźć jakiekolwiek schronienie. Wiele nocy spędziliśmy w prowizorycznych schronach, obawiając się nalotów”.
Na obrzeżach miasta oraz w okolicznych miejscowościach, takich jak Pruszków, Piaseczno, czy Legionowo, budowano schrony, fortyfikacje oraz umocnienia ziemne. Wzdłuż strategicznych dróg i mostów umieszczono zapory przeciwczołgowe, mające na celu spowolnienie niemieckiego natarcia. W samej Warszawie przystosowano liczne budynki do funkcji obronnych – w piwnicach i podziemiach kamienic tworzono schrony dla ludności cywilnej.
W sierpniu 1939 roku, tuż przed wybuchem wojny, ogłoszono powszechną mobilizację. Rezerwiści otrzymywali wezwania do stawienia się w jednostkach wojskowych, a na ulicach stolicy coraz częściej widywano żołnierzy w pełnym rynsztunku. Mieszkańcy Warszawy zaczęli gromadzić zapasy żywności, wody oraz innych niezbędnych produktów, obawiając się długotrwałego oblężenia.
Wspomnienia świadków – życie codzienne w przededniu wojny
Świadkowie tamtych dni wspominają, że mimo narastającego napięcia, życie w Warszawie toczyło się względnie normalnie. Lato 1939 roku było ciepłe, a mieszkańcy stolicy spędzali czas na spacerach po parkach, wizytach w kawiarniach i teatrach. Jednak w powietrzu czuć było niepokój. Gazety coraz częściej donosiły o napięciach na granicach, a w rozmowach prywatnych i publicznych dominowały tematy związane z możliwym konfliktem.
Ewa Łukasiewicz, ówczesna studentka Uniwersytetu Warszawskiego, wspomina: „Czuliśmy, że coś się zbliża, ale staraliśmy się żyć normalnie. Chodziliśmy na zajęcia, do kawiarni, na spotkania towarzyskie, ale w sercach nosiliśmy lęk. Pamiętam, jak z mamą zaczęłyśmy robić zapasy jedzenia – nie wiedziałyśmy, jak długo to potrwa, ale chciałyśmy być przygotowane na najgorsze.”
Jan Kowalczyk z Karczewa, który opisuje zniszczenia w swoim mieście: „Mój dom został zbombardowany, musieliśmy uciekać, zostawiając cały dobytek. Po powrocie zastaliśmy jedynie zgliszcza. To były straszne czasy, ale sąsiedzi wspierali się nawzajem, pomagając w odbudowie”.
Podobne relacje przekazuje Stefan Kowalczyk, pracownik poczty w Pruszkowie: „Na poczcie mówiliśmy już tylko o wojnie. Codziennie słuchaliśmy radia, próbując wyłapać każdą informację z zagranicy. W Pruszkowie przygotowywano schrony, a my zastanawialiśmy się, czy w ogóle będzie gdzie uciekać, gdy zacznie się bombardowanie.”
Również mieszkańcy Otwocka i okolic odczuwali rosnące napięcie. Miasto, znane z sanatoriów i zielonych terenów wypoczynkowych, stało się schronieniem dla wielu warszawiaków szukających ucieczki przed wojennym chaosem. Jednak i tu, nadzieje na spokojne życie w obliczu nadchodzącego konfliktu szybko zostały rozwiane.
Zofia Wierzbicka, mieszkanka Otwocka, wspomina: „Otwock zawsze był spokojnym miejscem, pełnym zieleni, gdzie ludzie przyjeżdżali się leczyć i odpoczywać. Ale latem 1939 roku wszystko się zmieniło. Ludzie mówili tylko o wojnie, każdy miał poczucie, że to nieuchronne. Pamiętam, jak mój ojciec zaczął budować schron w ogrodzie – wykopał głęboki dół i przykrył go deskami. Nie wiedzieliśmy, czy to nas uratuje, ale chcieliśmy być przygotowani.”
Stanisław Wiśniewski, rolnik z Karczewa, relacjonuje: „Ludzie na wsi byli zaniepokojeni, ale staraliśmy się nie tracić nadziei. W Karczewie zaczęto organizować lokalne straże, które miały czuwać nad bezpieczeństwem mieszkańców w razie ataku. Zbieraliśmy zapasy, suszyliśmy mięso, robiliśmy przetwory – wszystko na wypadek, gdyby trzeba było przetrwać dłużej bez zaopatrzenia. Nikt nie wiedział, co nas czeka.”
Warszawa w dniu wybuchu wojny
1 września 1939 roku Warszawa obudziła się w nowej rzeczywistości. Wiadomość o niemieckim ataku na Polskę rozprzestrzeniła się błyskawicznie, wywołując szok i niedowierzanie. Już pierwszego dnia wojny, niemieckie lotnictwo zaatakowało Warszawę, bombardując strategiczne obiekty, w tym lotniska, dworce kolejowe i magazyny wojskowe. Mieszkańcy stolicy, którzy do tej pory żyli w niepewności, teraz musieli stawić czoła rzeczywistości wojennej.
Kazimierz Wiśniewski z Otwocka wspomina dramatyczne losy żydowskich mieszkańców miasta: „Wielu naszych żydowskich sąsiadów zostało zamordowanych. Ci, którzy przeżyli, ukrywali się, a my ukrywaliśmy ich w naszej piwnicy, mimo że groziło nam za to śmiertelne niebezpieczeństwo”.
Wojna przyniosła ze sobą zniszczenie, śmierć i cierpienie. Warszawa, choć dzielnie się broniła, już od pierwszych dni konfliktu stawała się celem brutalnych ataków niemieckich bombowców. Miasto, które jeszcze niedawno tętniło życiem, teraz stopniowo zamieniało się w pole bitwy.
Wspomnienia świadków tamtych dni, pełne są obrazów chaosu i strachu. Jerzy Wójcik, młody chłopak z Piaseczna, opowiada: „Pamiętam, jak matka obudziła mnie wcześnie rano – usłyszeliśmy wycie syren. Wybiegliśmy na ulicę, a tam wszyscy patrzyli w niebo. Widzieliśmy samoloty, a potem usłyszeliśmy pierwsze wybuchy. To była wojna.”
W Otwocku, mimo że miasto znajdowało się nieco dalej od centrum działań, strach przed nalotami był równie silny. Janina Nowak, mieszkanka Otwocka, wspomina: „Gdy usłyszeliśmy o pierwszych bombardowaniach Warszawy, wpadliśmy w panikę. Ludzie zaczęli szukać schronienia w lasach, myśleli, że tam będzie bezpieczniej. Pamiętam, jak matka zabrała mnie i siostrę do lasu, gdzie spędziliśmy kilka godzin, czekając na wiadomości o tym, co dzieje się w stolicy.”
W Warszawie, mimo trudnych warunków, organizowano obronę miasta. Wojsko Polskie, wsparte przez ochotników, stawiało opór niemieckim agresorom. Ludność cywilna, zmuszona do życia w nieustannym zagrożeniu, starała się przetrwać w tych dramatycznych warunkach. Szpitale, szkoły i inne instytucje publiczne zostały przekształcone w miejsca schronienia i opieki nad rannymi.
Zofia Nowak z Celestynowa opowiada o ewakuacji swojej wsi: „Gdy Niemcy zbliżali się do Warszawy, musieliśmy opuścić nasze domy, nie wiedząc, czy kiedykolwiek do nich wrócimy. Droga była pełna niebezpieczeństw, a wielu ludzi zginęło podczas bombardowań i ostrzałów”.
Epilog – upadek Warszawy
Obrona Warszawy trwała do 28 września 1939 roku, kiedy to miasto, po ciężkich walkach, zostało zmuszone do kapitulacji. Stolica, choć broniła się dzielnie przez 27 dni, nie była w stanie dłużej stawiać oporu przeważającym siłom niemieckim. Zniszczone budynki, zrujnowana infrastruktura i tysiące zabitych mieszkańców – tak wyglądała Warszawa po pierwszym miesiącu wojny.
Upadek Warszawy był jednym z najtragiczniejszych momentów w historii Polski. Miasto, które jeszcze kilka miesięcy wcześniej przygotowywało się na nadchodzącą wojnę, teraz leżało w gruzach. Jednak pamięć o heroicznej obronie Warszawy i jej mieszkańców pozostała żywa w sercach Polaków przez cały okres wojny, stając się symbolem oporu i niezłomności.
Dla wielu mieszkańców stolicy i okolicznych miast, wrzesień 1939 roku był początkiem wieloletniego koszmaru. Wojna, która miała trwać sześć lat, na zawsze zmieniła oblicze Polski i Europy. Jednak pamięć o tamtych wydarzeniach, o przygotowaniach do wojny, o bohaterstwie i cierpieniu, pozostała w świadomości kolejnych pokoleń, jako ważne świadectwo historii.
