W żadnym innym kraju nie występują w tej ilości podobne budowle jak polskie dwory. Działo się to dla tego, że żaden inny kraj, poza Rzeczpospolitą nie wykształcił tak dużej liczby średniej i drobnej szlachty. Na przestrzeni wieków, szlachcic polski ukształtował charakterystyczne tylko dla naszego kraju, ośrodki życia na wsi, które na trwałe wpisały się w polski krajobraz i stanowią jego nieodłączną część. Dwór to budowla wiejska stawiana przez niezbyt zamożnych, herbowych obywateli Rzeczypospolitej, często niewiele różniąca się od domów bogatszych włościan. Z reguły był to budynek niewielki, parterowy, z dachem dochodzącym do parteru, pięcio-dziewięcioosiowy, drewniany (murowane zaczęły powstawać dopiero w XIX w.), z portykiem w wielkim porządku i piętrowym ryzalitem na środku. Korzenie tej architektury tkwią głęboko w polskiej, rodzimej kulturze. Ale dwór to też specyficzna kultura, ośrodek życia społecznego i gospodarczego, miejsce przygotowywania i realizacji walki o polskość. Tą ostatnia cechę rozumieli bardzo dobrze zaborcy, którzy po upadku powstania styczniowego starali się zniszczyć polską drobną szlachtę. Wiedzieli, że ośrodkami polskości były przede wszystkim te niewielkie siedziby “drobnych ziemian”. Ostateczny cios polskim dworom zadała w 1944 r. władza komunistyczna realizując dekret o reformie rolnej (często wbrew przepisom w nim zawartych). Straciły wtedy swoich prawowitych właścicieli i ekonomiczną podstawę istnienia. Nowi właściciele (często przygodni pracownicy PGR-ów, szkoły itp.) nie przywiązywali wago do ich zachowania co doprowadziło do masowego ich ginięcia.
Na terenie dzisiejszego powiatu otwockiego pod koniec XIX i na początku XX w. takie dwory i dworki znajdowały się w: Bojarowie, Całowaniu, Dobrzyńcu, Gliniance, Glinkach, Gródku, Janówku, Kącku, Okołach, Ostrowiku, Ostrowiu, Ostrówcu, Pogorzeli k. Osiecka, Radachówce, Radziniu, Rudnie, Rudzienku, Rużycowie, Sępochowie, Siedzowie, Sufczynie, Świerku i Wiązownie. Do naszych czasów zachowała się spora część tych niewielkich siedzib ziemiańskich. Najciekawsze z nich warto zwiedzić podczas wycieczki samochodowej w ciagu jednego dnia.
Wycieczkę należy zacząć od Otwocka, gdzie na nadświdrzańskiej skarpie, przy ul. Kraszewkiego wznosi się murowany dworek „Bojarów”, o ciekawej architekturze, wybudowany został w 1883 r. przez Konstantego Moës Oskragiełło. Na przełomie XIX i XX w. działał tutaj zakład przyrodoleczniczy. Można było się w nim leczyć metodami tzw. naturalnymi tj. m.in. poprzez kąpiele słoneczne. Wokół dworku zachowały się resztki parku schodzącego w dolinę Świdra. Nie jest to jedyna budowla dworkowa w Otwocku. Były jeszcze “Brzegi” Andriollego, “Wolimontowice” Wedlów, “Natalin” i “Strachowo” Żarynów oraz całkiem nieznane “Kazimierzówek” i “Stasinówek”. O nich opowiem w następnym artykule.
dworek „Bojarów”
Na północ od Wiązowny, pośród lasów znajduje się Zagórze a w nim dworek murowany ”Wyraj”, wzniesiony na początku XX w. przez Leona Chrzanowskiego, właściciela pobliskich Olszyn, a który w latach 1919-1921, należał do znanej pisarki Marii Rodziewiczówny. Tu napisała „Lato leśnych ludzi” oraz „Gniazdo Białozora”. W pobliskim Zamajdanie-Olszynach wznosi się dwór murowany wybudowany “Na Kośnym”, pod koniec XIX w. przez Leona Chrzanowskiego. Właścicielka dworu, Halina Zofia Królikowska z Chrzanowskich, gościła tu na przełomie 1939/1949 r. gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego „Torwida” i płk dypl. Stefana Roweckiego „Grota”, którzy tutaj kładli podwaliny pod konspiracyjne struktury Służby Zwycięstwu Polsce a następnie Związku Walki Zbrojnej. Gościł tu także delegat rządu Jan Stanisław Jankowski, Zofia Kossak-Szczucka, i szef departamentu zagranicznego delegatury Rządu na Kraj, Roman Knoll z całą swoją komórką. Wokół dworu zachował się częściowo park krajobrazowy z XIX w. z okazami starodrzewu oraz pomnikowa aleja dojazdowa zwana „Aleją Grota Roweckiego”, składająca się z kilkudziesięciu drzew. Na oficynie dworskiej z końca XIX w., znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona generałom Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu i Roweckiemu.
Kolejny dworek na szlaku znajduje się w Gliniance. Zabudowania dworskie i park usytuowane są przy rozwidleniu dróg do Otwocka i Malcanowa. Zachował się prostokątny dwór murowany, wybudowany ok. połowy XIX w. Po kilku przebudowach, szczególnie z okresu powojennego, zatraciła cechy stylowe. Obecnie w budynku mieszczą się mieszkania pracowników dawnego PGR-u. Wokół dworu dziewiętnastowieczny park o powierzchni 4 ha, zaniedbany z zachowanymi licznymi okazami starodrzewu oraz zespół 7 sztucznych stawów nawadnianych przez niewielką strugę spływającą z wysoczyzny do Świdra. Po zwiedzeniu Glinianki jedziemy do Dobrzyńca do murowanego dworku z XIX w. w otoczeniu którego zachował się zaniedbany park krajobrazowy o powierzchni 4 ha, malowniczo opadający nad Świder. Właścicielem majątku był w XIX w. Ludwik Adam Dmuszewski (1770-1847),jeden z najpopularniejszych ludzi w Warszawie: aktor, pisarz sceniczny, działacz społeczny, dziennikarz, jeden z dyrektorów Teatru Narodowego. Grał w nim ponoć 800 ról. Wykładał w Szkole Dramatycznej i napisał 30 sztuk teatralnych, a 100 przetłumaczył i zaadaptował dla sceny polskiej. Redagował i wydawał „Rocznik Teatru Narodowego” i od 1821 r. ”Kurier Warszawski”. Po drugiej stronie Świdra, w Woli Duckiej, w lesie, zachował się dnia dzisiejszego już ponad stuletni dworek “Różyców”. Został on wybudowany dla inż. Juliana Józefa Różyckiego założyciela słynnego praskiego bazaru – “Bazaru Różyckiego”.
Dworek w Dobrzyńcu
Przy szosie lubelskiej w miejscowości Ostrowik stoi do dzisiaj dwór murowany pochodzi z początku XX w., w którym od 1949 r. funkcjonuj Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego. Ciekawostką jest że był tu przechowywany meteoryt tzw. „łowicki”, wagi ok.3,5 kg, który spadł w 1935 r. w okolicy Łowicza. W otoczeniu zachował się park krajobrazowy z końca XIX w. Nad Świdrem w Sufczynie zachował się najpiękniejszy murowany dworek w powiecie otwockim zwany “Dudzianka”, Jest on klasycystyczny, parterowy, zbudowany w 1827 r przez Pawła Piątkowskiego na miejscu starszej. Paweł Piątkowski od 1828 r był mecenasem przy Sądzie Najwyższej Instancji Królestwa Polskiego.1842-1861 obrońca przy Warszawskich Departamentach Rządzącego Senatu. Dworek często był wynajmowany na plenery malarskie, m.in. bywał tu Szynom Kobyliński. Wokół dworu zachował się park krajobrazowy z XIX w. (2ha) z licznymi okazami starodrzewu, m.in. klonami, lipami i platanami. W alei podjazdowej zegar słoneczny 1836 r na murowanym postumencie. Następny ciekawy dworek, tym razem drewniany wznosi się w Radachówce. Wzniesiony na początku XIX w., i gruntownie przebudowany ok. 1900r. przez ówczesnego właściciela Mieczysława Pfeiffera. Następnymi właścicielami majątku została rodzina Szlenkierów, która jest w jego posiadaniu do dnia dzisiejszego. We dworze kręcone były sceny do filmu Andrzeja Wajdy “Panny z Wilka” i “Białego małżeństwa” Magdaleny. W roku 1894 przebywał tutaj czołowy przedstawiciel polskiego impresjonizmu Władysław Podkowiński (1866 – 1895). Plonem pobytu był m.in. pejzaż “Bróg”. Wokół dworu zachował się park krajobrazowy z XIX w. z licznymi okazami starodrzewu.
Dworek w Radachów
Kolejny przystanek na dworskim szlaku to Celestynów. Stoi tutaj niewielki murowany dworek „Radzin” zbudowany w latach 1872-1875 przez Celestyna Polakiewicza, właściciela majątku Radzin. Następnymi właścicielami byli Niezabitowscy, Schwarschteinowie, Rosłońce a w latach 1929-44 Zalewscy z Przydromirskimi. W czasie okupacji dwór był bazą żołnierzy AK i Szarych Szeregów z miejscowej placówki AK „Wilk”. Prowadzono w nim też tajne nauczanie. Dwór otacza starodrzew z pomnikami przyrody. Ostatnim dworkiem na naszej wycieczce jest Sobiekursk gdzie wznosi się siedziba rodu Zawadzkich. Jest to budowla murowana z 1 połowy XIX w. wybudowana na piwnicach z XVII w. Wokół dworu zachowały się nikłe resztki parku krajobrazowego z 1 połowy XIX ze starą lipą, dębem w alei dojazdowej i stawem, który poprzez kanał Sobiekurski łączący się z Jeziorem Otwockim.
Paweł Ajdacki
